معبد آناهیتا در شهر تاریخی کنگاور

نوشته: دکتر بهروز مصلحی

شهر جدید کنگاور، محل استقرار معبد آناهیتا، در میانه راه حد فاصل بین شهرهای همدان و کرمانشاه در بزرگراه مهم تاریخی هگمتانه ـ تیسفون واقع شده است. معبد آناهیتا در حدود 4.6 هکتار وسعت داشته و بر روی یک چینه خیلی بزرگ قرار دارد که بر دشت کنگاور مشرف میباشد مانند بسیاری از بناهای تاریخی، معبد آناهیتا بر روی یک سکو ساخته شده و این تکنیک در فلات ایران در دوره های قدیم رایج بوده است شهر کنگاور مرکز اصلی تجمع جمعیت در دشت وسیع و پهناور کنگاور می باشد. این دشت وسیع و حاصلخیز از شمال و شمال غربی بوسیله قسمت مرکزی رشته کوه زاگرس احاطه شده است ارتفاعات شلمران، مهمترین معدن سنگ این منطقه در غرب، با فاصله نه چندان زیادی از معبد قرار دارد. بارندگی سالانه زیاد، آب شوینده فراوان را از طریق چشمه های طبیعی بر رود گاماساب که محل تلاقی رودهای خرم رود، اسد آباد و کنگاور می باشد، در اختیار این دشت وسیع می گذارد. همانند بسیاری از مناطق ایران، این رودها و چشمه های طبیعی نقش مهمی را در توسعه فرهنگی دشت کنگاور از دوران ماقبل تاریخ تاکنون بازی نموده اند. فرهنگهای بسیار غنی سه گابی و گودین در شمال شرقی کنگاور قرار داشته و تماس فرهنگی اقتصادی فرهنگ گودین با سوسا نشان دهنده اهمیت این منطقه از ابتدای دوره نوسنگی تا انتهای دوره پارینه سنگی بوده است.

منظره جنوبی معبد آناهیتا

استقرار جغرافیایی استراتژیک دشت کنگاور همچنین نقش بسیار مهمی را بعنوان بزرگراه و جایگاه تماس بین مراکز فرهنگی بزرگ در غرب و شرق تا نواحی خراسان و چین بازی می نموده است. انتخاب داریوش برای کتیبه سه زبانه تاریخی اش در بهیستان ( بیستون )، واقع در بزرگراه بین همدان ( پایتخت هگمتانه ) و کرمانشاه و محل استقرار غار تاریخی معروف ساسانیان در طاق بستان نزدیک کرمانشاه اهمیت فرهنگی و استراتژیک این منطقه را تصدیق می نماید.

معبد آناهیتا:

آناهیتا یا ناهید، خدای اصلی ایران قبل از اسلام حافظ آب و الهه زیبائی و باروری بوده است. در دوران پارتیها پرستش آناهیتا بطوری مرسوم و قابل احترام بوده که تیریداتها در معبد آناهیتا تاج گذاری می نموده اند. پرستش آناهیتا در منطقه کنگاور بخصوص بقدری رایج بوده که در نیمه اول قرن یکم بعد از میلاد مسیح ایسیدور شاراکس جغرافیدان یونانی اولین کسی که معبد آناهیتا را در کتاب خود قید نموده است آن را معبد آرتمیس نامیده است. از قرن نهم تا چهاردهم مورخان و جغرافیدانان اسلامی از این منطقه دیدن نموده و مشاهدات خود را در گزارشاتشان ثبت نموده اند.توضیحات مفصل راجع به معبد بوسیله یاقوت الحماوی در کتاب معجم البلدان در قرن سیزدهم نوشته شده است ابودولاف ، مورخ اسلامی، که از کنگاور در قرن دهم میلادی دیدن نموده، معبد آناهیتا را در تاریخ هفت ناحیه خود توصیف نموده است " من به قصرالصوص ( کنگاور) رفتم،ساختمان قصر عجیب است، قصر برروی یک ایوان آجری با ارتفاع بیست پا ساخته شده است. همچنین ایوانها، عمارتها و خزانه های زیبای دیگری هم وجود دارد که با شکوه تر و جذابتر از همه قصرهایی است که تاکنون شنیده ایم. زیبائی و دکوراسیون قصر حقیقتاً هر بیننده ای را مسخ می نماید. در قرن نهم بعد از میلاد مسیح محمد از طوس در کتاب عجایب المخلوق ، کنگاور را اینگونه توصیف می کند: قصر ( معبد ) یک شهری است که کنگور نامیده می شود زیرا ساختمانهای عجیبی دارد که از سنگهای خیلی بزرگ غیر قابل تصوری ساخته شده که فقط خدا می داند که چگونه و با چه قدرتی بر پا شده اند.

منظره کلی معبد آناهیتا که بوسیله فلاندین و کوسته ترسیم شده است

در سال 1840 فلاندین، هنرمند فرانسوی و پاسکال کوسته معمار فرانسوی از معبد آناهیتا دیدن نموده و یک نمای کلی از آن را ترسیم کرده اند. آنها نقشه کلی معبد را بعنوان یک مربع با ابعاد 200 × 200 متر در نظر گرفته و آن را نقاشی نموده اند. فلاندین و کوسته معبد آناهیتا را با پالمیرا در صحرای سوریه مقایسه نموده اند که بر اساس گفته بعضی از باستانشناسان متعلق به الهه یونانی، آرتمیس بوده است.

تحقیقات اخیر:

در سال 1968 میلادی یک تیم ایرانی حفاریهای باستانشناسی را در نزدیکی معبد آناهیتا آغاز نمود. مدتی بعد، مناطق مسکونی اطراف معبد خریداری و تخریب شد تا منطقه حفاری را وسعت بخشیده و امکان دستیابی به نقشه جامع معبد و محیط اطراف آن را فراهم آورد. تحقیقات باستانشناسی نشان داد که طول معبد 230 متر و عرض آن 210 متر بوده است. مرتفع ترین نقطه معبد روی گوشه جنوب شرقی 32 متر ارتفاع داشته و پهنای دیوار دورمعبد 18.5 متر بوده است. تحقیقات بیشتر نشان داد که در طول قسمتهای غربی، جنوبی و شرقی معبد یک سری ستونهای سنگی در خارج از ساختمان قرار داشته که هر کدام از آنها 35.4 متر ارتفاع داشته و از سه قسمت پایه، تنه و سرستون تشکیل شده اند.

نمای جنوبی ستونها و پایه ستونها

تحقیقات اخیر در سال 1995 میلادی یک قسمت ناشناخته را از دیوار شمال شرقی مشخص نموده که چهار پوسته سنگی آن را ساخته اند. خوشبختانه وجود تعدادی از ستونها در قسمت شمال غربی، شواهدی را برای بازسازی دقیق معماری بوسیله تکنیکهای مخصوص مرمت، فراهم آورده که قبل از ادامه حفاری برای این منظور ضروری بود. راه پله هایی که در قسمت جنوبی معبد کشف شده و درست شباهت به راه پله های تخت جمشید یا همان پرسپولیس دارد، نشاندهنده این واقعیت است که ورودی اصلی معبد در این قسمت قرار داشته است. فاصله بین قله راه پله ها 148 متر می باشد. هر کدام از پله ها 41.5 سانتی متر پهنا، 12 سانتی مترارتفاع و 32 سانتی متر عمق دارد اکنون 26 تا از این پله ها در دو طرف شرقی و غربی حفظ شده است. باقیمانده های پراکنده شده پله ها نشاندهنده این است که تعداد واقعی این پله ها بیشتر از 26 عدد بوده است. شواهدی برای ورودیهای اضافی به معبد بوسیله ادامه دیوار شرقی که به یک راه پله دیگردر شمال شرق ختم می شود نیز بدست آمده است.

منظره راه پله دو طرفه غربی

در قسمت مرکزی معبد یک دیوار که بخوبی حفظ شده، با طول 94 متر و عرض 9 متر ، از شرق به غرب کشیده شده که نمای آن با شن و ماسه و گل پوشانده شده است. گوشه های جنوب غربی و جنوب شرقی به سمت شمال ادامه می یابد و درآنجا نزدیک دیوار یک کانال کوچک یافت شده است. هدف از ساخته شدن این کانال دقیقاً معلوم نیست، می توانسته برای جمع کردن آب باران و یا برای اهداف مذهبی ساخته شده باشد.

منظره راه پله دو طرفه شرقی

گورستان پارتیان:

براساس تعدادی از شواهد باستانشناسی مانند سفال، سنگهای حجاری شده و خطوط برجسته که شاخص دوران پارتیها می باشد قدمت معبد آناهیتا به این دوران برمی گردد. بسیاری از گورهایی که در طرف شرقی دیوار پیدا شده را می توان به سه گروه تقسیم نمود: اولین گروه متعلق به دوره پارتیها از قرن اول قبل از میلاد مسیح تا شروع اولین قرن بعد از میلاد مسیح می باشد. در این گروه، اجساد در یک حفره های تعبیه شده در دل سنگ به ابعاد 60×200 سانتی متر به پشت خوابیده و صورت به طرف دیوار معبد چرخیده، قرار گرفته است. جهت این قبرها معمولاً شرقی - غربی یا شمالی - جنوبی می باشد. گاهگاهی دست چپ جسد روی قفسه سینه قرار گرفته که شاید به معنای ادای احترام باشد. بعضی از گورها حاوی سکه هایی از فراتس یکم (171 سال قبل از میلاد مسیح ) و ارودس سوم ( 37 تا 56 سال قبل از میلاد مسیح ) بوده که در زیر جمجمه متوفی قرار داده شده اند. گورهای دسته دوم جدید تر بوده و به شروع قرن یکم بعد از میلاد مسیح نسبت داده می شود. دراین گروه جسد در یک تابوت سرامیکی ساده به ابعاد 30×35×210 سانتی متر قرار داده شده است. تابوتها نیز خود در یک حفره های سنگی قرار داشته که با تکه های سفال و سنگ آهک پوشانده شده بودند. جهت این گورهاشمالی جنوبی بود و صورت جسد رو به دیوار معبد قرار داشت.سومین گروه قبرهای کوزه ای بود. این کوزه ها با تکه های سنگ پوشانده شده بودند و مانند دو گروه دیگر در حفره های سنگی گنجانده شده بودند. جهت این گورها هم مانند دو گروه قبل و صورت جسد رو به دیوار معبد قرار داشت.

دوره ساسانیان:

معبد آناهیتا در دوره ساسانیان مورد استفاده و پر رونق بوده است. شواهد باستانشناسی نشان می دهد که مرمت متوالی تعدادی از ساختمانهای معبد در این دوره انجام می گرفته است. بازسازی اساسی بوسیله سنگ تراشهای دوره ساسانی همانطور که در عکس زیر مشاهده می کنید انجام گرفته است.

منظره دیوار و ستونهای غربی بعد از بازسازی

دوره اسلامی:

حفاریهای اولیه باستانشناسی نشان داد که معبد آناهیتا در دوران صفویه و قاجار نیز اشغال شده است. از قرن یازدهم تا سیزدهم،علائمی از استقرار سلجوقیان در معبد مشاهده می شود. وجود اتاقکهای حمام و کارگاهها و سیستم آبرسانی با استفاده از لوله های سفالی نشان می دهد که اشغال معبد از زمان صفویه تا دوران قاجاریه ادامه داشته است. سرامیکهای زرد و سبز براق از نوع نیشابوری، ظروف کنده کاری شده، آیات قرانی و سکه های عباسی همگی نشان دهنده اشغال معبد در این دوران می باشد.

منظره ستونهادر جنوب شرقی معبد

معدن سنگ:

سنگهای بکار رفته در معبد آناهیتا از کوه شلمران در نزدیکی معبد استخراج شده است. هر زمان که یک بلوک سنگی مناسب انتخاب می شد، سنگ تراشان یک شکاف گوه مانند در طول صخره ایجاد نموده و سپس با استفاده از گوه بلوک دلخواه خود را از بلوک اصلی جدا می کردند. این بلوکها مقدار کمی به شکل دلخواه در همان محلی که از صخره اصلی جدا می شدند، تراشیده شده و به پائین کوه یعنی محل ذخیره سنگها غلتانده می شدند. شکل دادن نهایی و صیقل دادن سنگها در خود معبد انجام می گرفته است. حفاریهای باستانشناسی اخیر در قسمت جنوب غربی معبد شواهد معماری مخصوص مانند: بلوکهای دو وجهی قوس دار بلوکهایی که اختصاصاً برای چپ یا راست تراشیده شده اند نصفه ستون و نصفه پایه را نشان داده است.

معدن سنگ شلمران، منظره سنگ نیمه تراشیده شده

دور نمای کوه شلمران

منظره دیوار غربی