کم خونی فقر آهن
نوشته: دکتر بهروز مصلحی
مقدمه:
در میان فلزات حیاتی و ضروری برای زندگی، آهن مهمترین و فراوانترین آنهاست و در
بسیاری از واكنش های زیست شیمیایی بدن دخالت دارد. وقتی كه آهن به پورفیرین وصل شده
و در داخل یك پروتئین مناسب قرار می گیرد، نه تنها اكسیژن را بطور قابل برگشت به
خود وصل می كند بلكه در یك سری واكنشهای حیاتی اكسیداسیون و احیاء در بدن شركت می
نماید. از آنجائیكه آهن معدنی بسیار سمی می باشد فرایندهای بخصوصی برای جذب و حمل و
نقل آن صورت می گیرد.
جذب آهن:
جذب آهن بطور عمده و وسیعی در اثنی عشر و قسمت اول روده كوچك صورت می گیرد. نمكهای
معدنی آهن به دو شكل وجود دارند: یكی آهن دو ظرفیتی یا فروس و دیگری آهن سه ظرفیتی
یا فریك. آهن موجود در غذا بیشتر به شكل نمكهای آهن سه ظرفیتی یا فریك است كه در PH
فیزیولوژیك بدن رسوبات هیدروكسید فریك نامحلول می سازد. اسید معده چون آهن سه
ظرفیتی را در PH پائین به شكل محلول نگه می دارد، به جذب آهن كمك می كند. بطور
طبیعی در حدود 10 درصد از 10 تا 20 میلی گرم آهنی كه در روز در یك غذای متوسط خورده
می شود جذب بدن می شود. آهن موجود در گوشت قرمز از آهن معدنی موجود در سایر غذاها
قابل جذب تر است، اما بدبختانه غذای اكثر مردم در سراسر دنیا بخصوص قشر متوسط به
پائین جامعه فاقد این منبع غنی آهن، یعنی گوشت قرمز می باشد. جذب آهن معدنی بطور
وسیعی بوسیله اجزاء دیگر غذای خوراكی تحت تأثیر قرار می گیرد. بطور مثال سیترات كه
در آبلیمو هست و ویتامین ث كه در اكثر مركبات و سبزیجات تازه وجود دارد با تشكیل
دادن كمپلكس های محلول آهن جذب آن را تسریع می كنند، اما تانیت كه در چای موجود است
و فیتات و فسفات جذب آهن را از دستگاه گوارش كم می كنند.
تعریف كم خونی فقر آهن:
بنا به تعریف كم خونی فقر آهن عبارت است از یك نوع كم خونی مزمن همراه با كوچك شدن
و رنگ پریده شدن گلبولهای قرمز خون و كم شدن ذخیره آهن در بدن.
سبب شناسی:
كمبود آهن یعنی شایعترین علت كم خونی در انسان ممكن است به سه دلیل عمده ایجاد شود:
1- افزایش احتیاج به آهن
2- متوقف شدن جذب آهن
3- هر دو مورد بالا
در دو سال اول زندگی اگر آهن به بدن كم برسد و برای رشد سریع طفل ناكافی باشد كم
خونی فقر آهن ایجاد می شود. در خانمها علاوه بر كم بودن آهن در غذا، از دست دادن
خون از طریق عادت ماهیانه نیز مزید بر علت شده و باعث ایجاد كم خونی فقر آهن می
شود. در مردان بالغ شایعترین علت كم خونی فقر آهن از دست دادن تدریحی و مزمن خون
بخصوص از دستگاه گوارش می باشد. در خانمها در دوران بارداری نیاز به آهن زیاد می
شود و اگر به آنها آهن كافی نرسد دچار كم خونی فقر آهن می شوند. از علتهای دیگر
كمبود آهن می توان عدم جذب آهن در افرادی كه اعمال جراحی بر روی دستگاه گوارش آنها
صورت گرفته و خوردن خاك در بعضی افراد كه ویار دارند را نام برد كه در مقایسه با
خونریزی این علتها زیاد شایع نیستند. بعنوان یك نكته در هر فرد بالغی كه دچار كم
خونی فقر آهن است قبل از هر چیز باید به فكر از دست دادن خون بعنوان علت كم خونی
فقر آهن بود.
آسیب شناسی:
از لحاظ آسیب شناسی كم خونی فقر آهن را می توان به پنج مرحله تقسیم نمود:
1- مرحله اول از دست دادن آهن از دریافت آن بیشتر است، در نتیجه ذخیره آهن در مغز
استخوان به آرامی كاهش می یابد، اما همو گلوبین و آهن خون در حد طبیعی است. وقتی كه
ذخیره آهن كم می شود بصورت جبرانی جذب آهن غذا بیشتر شده و غلظت ترانسفرین یعنی
پروتئین حمل كننده آهن نیز بالا می رود.
2- مرحله دوم در این مرحله ذخایر آهن كم شده و نمی تواند احتیاجات مغز استخوان را
برای گلبول سازی فراهم كند. در حالی كه ترانسفرین خون بالا می رود، غلظت آهن خون
پائین آمده و آهن كافی برای ساخته شدن گلبولهای قرمز وجود ندارد. وقتی كه آهن خون
به كمتر از 50 میكروگرم در دسی لیتر كاهش پیدا كرد و درصد اشباء ترانسفرین به كمتر
از 16% رسید، خون سازی متوقف می شود.
3- مرحله سوم در این مرحله كم خونی وجود دارد، اما گلبولهای قرمز و اندیكس های خونی
طبیعی هستند.
4- مرحله چهارم در این مرحله كوچك شدن گلبولهای قرمز از رنگ پریدگی آنها بیشتر می
شود.
5- مرحله پنجم در این مرحله علائم كم خونی فقر آهن در بافتهای بدن ظهور می نماید.
علائم بالینی كم خونی فقر آهن:
علائم بالینی كم خونی فقر آهن بسیار زیاد و متنوع است. از علائم آن می توان رنگ
پریدگی، طپش قلب، خارش بدن، زیاد شدن عادت ماهانه در خانمها، سرگیجه و بدن درد را
نام برد. علاوه بر این علائم معمولی، در كم خونی فقر آهن شدید و مزمن بیمار ممكن
است به خوردن خاك یا یخ ویار پیدا نماید. ورم و التهاب زبان و گوشه لبها و ایجاد
ناخنهای قاشقی می تواند از علائم كم خونی فقر آهن باشد. نهایتاً خستگی و ضعف بدنی
بخاطر كم رسیدن اكسیژن به بافتهای بدن ایجاد می شود.
تشخیص:
اگر چه ویار برای خوردن خاك و یخ، كم خونی فقر آهن را پیشنهاد می كند، اما در واقع
هیچ علامت اختصاصی برای تشخیص بالینی كم خونی فقر آهن وجود ندارد. بنابراین برای
تشخیص نهائی باید از یافته های آزمایشگاهی كمك گرفت. بهترین معیار برای اثبات كم
خونی فقر آهن، كم بودن ذخیره آهن در مغز استخوان است. برای اینكه بدانیم ذخیره آهن
بدن كافی است یا نه، یكی از كارها اندازه گیری فریتین خون است. اگر غلظت فریتین خون
از 12 نانوگرم در میلی لیتر كمتر باشد،پیشنهاد كننده فقر آهن است، اما بدبختانه چون
فریتین خون در بعضی از بیماریهای كبدی و بعضی از سرطانها هم بالا می رود، نمی توان
به تنهائی برای تشخیص قطعی كم خونی فقر آهن به آن اكتفا كرد. بنا بر این دقیق ترین
راه برای تشخیص قطعی كم خونی فقر آهن نمونه برداری و آزمایش مستقیم مغز استخوان
است.
درمان:
برای درمان كم خونی فقر آهن،ابتدا باید به علت ایجاد آن پی برد. صرف ملایم بودن كم
خونی نباید باعث شود كه ما بدنبال علت ایجاد كننده آن نباشیم. بعد از اینكه به علت
ایجاد كننده كم خونی فقر آهن پی بردیم و آن را برطرف نمودیم، نوبت به درمان خود كم
خونی فقر آهن می رسد. بهترین راه برای درمان كم خونی فقر آهن استفاده از قرص های
فروس سولفات است كه بهتر است در فواصل بین غدا میل شود. راه تزریقی برای درمان كم
خونی فقر آهن راه مناسبی نیست، مگر آنكه بیمار به هیچ عنوان خوردن قرص آهن را تحمل
نكند. معمولاً 7 تا 10 روز پس از شروع درمان خوراكی، خونسازی روال عادی خود را پیدا
می كند، اما برای اینكه ذخیره آهن در بدن جبران و تكمیل شود، حداقل 6 ماه درمان با
آهن خوراكی لازم است. خوردن مواد غذایی حاوی آهن مانند اسفناج، ریحان، ترخان، عدس،
گوشت، جگر و خرما می تواند مفید باشد.