تریاک
نوشته: دکتر بهروز مصلحی
مقدمه:
تریاک از شیره گیاه خشخاش با نام علمی ; پاپاور سومنیفروم ;(1) به دست می آید. در
حدود بیست نوع آلکالوئید(2) مجزا از تریاک مشتق می شود که معروفترین آنها مرفین(3)
است. آلکالوئیدهای نیمه مصنوعی که از مرفین ساخته می شوند، شامل هروئین(4)،
کدئین(5) و هیدرومرفین(6) هستند. مواد کاملاً مصنوعی شبه تریاک که در آزمایشگاه
ساخته می شوند، شامل مپریدین(7)،متادون(8) و پروپوکسیفن(9) می باشند.
اعتیاد چیست؟
وابستگی به مواد مخدر پدیده ای زیستی و بر دو نوع است: 1- وابستگی روحی ، به این
صورت که بیمار با اصرار به دنبال مصرف مواد مخدر می رود تا حالات روحی و شخصی خود
راخوشایند کند. 2- وابستگی بدنی ، یعنی حالتی که قطع دارو باعث بوجود آمدن علائمی
می شود که خوشایند بیمارنیست. گفته می شود که بدن به یک حالت تعادلی جدید در خلال
مصرف مواد مخدر می رسد که اگر این تعادل با مصرف نکردن مواد مخدر به هم بخورد، بدن
به گونه ای مخالف عمل می کند و علائم ناخوشایند بروز می نماید. وابستگی روحی
تقریباً همیشه قبل از وابستگی بدنی بوجود می آید ، اما ضرورتا‍ً منجر به آن نمی
شود. اعتیاد به معنی حالتی است که بدن هم از لحاظ روحی و هم از لحاظ بدنی به مواد
مخدر وابسته باشد. درسال 1964 میلادی سازمان بهداشت جهانی به این نتیجه رسید که
اصطلاح اعتیاد دیگر یک اصطلاح علمی نیست و پیشنهاد کرد که اصطلاح; وابستگی دارویی;
را بجای اعتیاد بکار ببرند. اما به رغم این موضوع ، از کلمه اعتیاد هنوز هم بطور
وسیعی استفاده می شود.
جنبه های فرهنگی اعتیاد:
هر جامعه ای مواد بخصوصی را به عنوان مجاز و بقیه مواد را غیر مجاز برای افراد آن
جامعه دسته بندی می کند. مثلاً در ایالات متحده آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپای
غربی کافئین(10) ، نیکوتین(11) و الکل جزو داروهای ملی محسوب می شوند و در برخی
کشورهای خاورمیانه حشیش جزو مواد مجاز است ، در صورتی که مصرف الکل غیر مجاز می
باشد. در قبایل بخصوصی از سرخپوستان آمریکا پیوت(12) که یک ماده توهم زاست ، ممکن
است به صورت مجاز برای اهداف مذهبی مصرف شود. بهایی که یک جامعه برای طبقه بندی یک
ماده بعنوان غیر مجاز می پردازد ، کارهای خلافی است که از این دسته بندی ناشی می
شود. قاچاقچیان بزرگ و حرفه ای بلافاصله پس از اعلام شدن یک ماده بعنوان غیر مجاز
فرصت خوبی برای پولدار شدن ، پیدا می کنند ، در حالی که معتادان وابسته به آن برای
بدست آوردن نیاز روزانه خود به دزدی ، خیانت و رفتارهای ضد اجتماعی دیگر دست می
زنند تا خود را سرپا نگه دارند. در جامعه ما یکی از علل اعتیاد به تریاک ، فقر
فرهنگی و دریافت اطلاعات غلط راجع به تریاک توسط عوام است. برای مثال عده ای به
تصور اینکه مصرف تریاک برای بیماریهای قلبی مفید است و یا قند خون را پائین می آورد
، به این ماده خانمانسوز پناه می برند.
همه گیری شناسی:
در مملکت ما ایران ، بیشترین ماده ای که توسط معتادان مصرف می شود ، خود ماده اصلی
یعنی تریاک است که با توجه به عدم کشت خشخاش در ایران ، این ماده بصورت قاچاق از
خاور دور و خاورمیانه از طریق مرز زمینی افغانستان و پاکستان وارد کشور می شود. چون
در گذشته در ایران خشخاش کشت می شد، دسترسی به تریاک در روستاها بیشتر بود ، اما
امروزه چون از طریق شهرهای بزرگ توزیع می شود ، دسترسی به آن در شهرها بیشتر است.
متاسفانه بخاطر عدم همکاری معتادان هنوز آمار دقیقی از اعتیاد به تریاک در کشور ما
وجود ندارد. مصرف تریاک در چین و خاور نزدیک تا همین سالهای اخیر بطور وسیعی رواج
داشت. استخراج آلکالوئیدهای فعال تریاک و همچنین اختراع سوزنهای زیر جلدی برای
استفاده از مرفین باعث شد که مصرف تریاک و آلکالوئیدهای آن در غرب هم افزایش یابد.
سبب شناسی:
علتهای اعتیاد به تریاک زیاد است. بطور کلی کنجکاوی و فشارهای اجتماعی قویترین
عوامل برای شروع استفاده از مواد مخدر است. افرادی که در طبقات اجتماعی ـ اقتصادی
پائین قرار دارند ، در خطر بیشتری برای اعتیاد به تریاک هستند ؛ اما اعتیاد به
تریاک به طبقات اجتماعی ـ اقتصادی بالا هم گسترش یافته است و متاسفانه در قشر
تحصیلکرده هم رو به گسترش است. در دسترس بودن تریاک و استفاده قبلی از مواد
روانگردان مانند حشیش ، شخص را به استفاده از تریاک مستعد می نماید. بعضی ها
معتقدند که سیگار روزنه ای برای ورود به دنیای مواد مخدر است. افرادی که پدر ومادر
آنها از هم جدا شده اند و افرادی که یکی از اعضای خانواده شان معتاد هستند ، بیشتر
در معرض خطر اعتیاد می باشند. سه چهارم از نوزادانی که از مادران معتاد متولد می
شوند علائم قطع ماده مخدر را تجربه می کنند و اعتیاد نوزادان و شیر خواران از
معضلات اجتماعی بسیار دردناک برای هر جامعه است. نزدیک به نود درصد از معتادان به
تریاک یک اختلال روانی مشخص دارند که این اختلال در اغلب موارد افسردگی است. شخصیت
ضد اجتماعی و اضطراب هم از اختلالات شایع در میان معتادان به تریاک است.
راههای مصرف تریاک:
قدیمیترین وسیله استفاده از تریاک وافور است که از یک حقه سفالی یا چینی و یک دسته
چوبی ساخته شده است. وسایل دیگر مانند قلیانهای کوچک و یک لوله ساده نیز برای
استعمال تریاک استفاده می شود که درهمه این موارد با سوزاندن تریاک آلکالوئیدهای آن
تصعید و استنشاق شده و از راه تنفسی جذب می شود. راه دیگر استفاده از تریاک راه
خوراکی است که از مخاط گوارشی جذب می شود. یک راه بسیار خطرناک دیگر که بندرت
استعمال می شود جوشاندن و تزریق سیاه رگی تریاک است که علاوه بر خطر مسمومیت شدید
با تریاک به دلیل استفاده از سرنگهای آلوده مشترک ، خطر ابتلاء به هپاتیت و ایدز را
هم بدنبال دارد.
تأثیر تریاک بر بدن:
آلکالوئیدهای تریاک اثرشان را با چسبیدن به گیرنده های خود در دستگاه عصبی اعمال می
کنند. در سال 1974 میلادی یک عامل داخلی با اثرهایی شبیه به تریاک کشف شد و
انکفالین(13) نام گرفت. چندین شکل از این ماده از مغز جدا شد که در کل آنها را
آندورفین(14) نام نهادند. آندورفین ها در انتقال عصبی شرکت دارند و برای از بین
بردن درد در بدن بکار می روند. هنگامی که شخص دچار صدمه جسمی می شود ، این مواد
بطور طبیعی آزاد می شوند و مسئول از بین بردن درد در مواقع صدمه حاد به بدن هستند.
هروئین بسیار قویتر از مرفین و بیشتر از آن محلول در چربی است ، در نتیجه در مدت
زمان کوتاهتری از سد مغزی عبور نموده و شروع اثر آن سریعتر است. کدئین بطور طبیعی
در حدود نیم درصد در تریاک وجود دارد. بعد از جذب ، کدئین مقداری تبدیل به مرفین می
شود و به گیرنده های عصبی مرفین می چسبد. مواد مصنوعی مانند متادون ، مپریدین ، و
پنتازوسین(15) هم به گیرنده های مرفین می چسبند. تغییر در تعداد گیرنده های مرفین
در اثر تماس مداوم با تریاک صورت می گیرد و باعث ایجاد وابستگی می شود. با چهار بار
استفاده مداوم از تریاک تحمل شخص نسبت به آن بالا می رود. اما برای ایجاد شدن علائم
قطع دارو یعنی ایجاد وابستگی بدنی تعداد دفعات بیشتری لازم است.
نشانه های بالینی مصرف تریاک:
اگر چه آلکالوئیدهای زیادی در تریاک وجود دارد و این روزها تریاک هایی که بدست مردم
می رسد بسیار بسیار ناخالص است ، و هر گونه تظاهرات بالینی غیر مترقبه ای ممکن است
با مصرف تریاک های ناخالص اعم از مرگ ناگهانی ، سکته قلبی و مغزی ، استفراغ ، سر
درد ، سرگیجه ، جنون آنی و روان پریشی اتفاق بیفتد ، با این وجود نشانه های بالینی
مرفین را می توان بعنوان الگویی برای بقیه مواد خانواده تریاک بکار برد. تسکین ،
چرت زدن ، تغییرات خلقی و ابری شدن قوای مغزی بدنبال استفاده از 5 تا 10 میلی گرم
مرفین بوجود می آید. اثرات تسکینی ، بیست دقیقه بعد از تزریق سیاهرگی یا یک ساعت
بعد از تزریق زیر جلدی به حد اکثر خود می رسد و چهار تا شش ساعت بسته به نوع ماده
مخدر ، مقدار آن و تاریخچه قبلی دریافت دارو طول می کشد. علائم دیگر شامل احساس
گرما ، سنگینی دست و پا و خشکی دهان است. صورت و بخصوص بینی ممکن است به خارش بیفتد
و برافروخته شود که شاید بخاطر آزاد شدن هیستامین باشد. بعضی از بیماران دچار
سرخوشی می شوند که ممکن است ده تا سی دقیقه طول بکشد. در کسانی که تریاک یا هروئین
را بصورت تزریق سیاهرگی استفاده می نمایند ، یک احساس اوج آنی به آنها دست می دهد
که به سبب سریع رسیدن مواد به مغز است. اثر ضد درد مرفین انتخابی است. در واقع
آستانه تحریک انتهای عصبی به تحریک دردناک تغییری پیدا نمی کند و انتقال عصبی درد
هم بدون تغییر باقی می ماند . تنها درک و حس درد است که تحت تاثیر قرار می گیرد و
در واقع بیمار نسبت به درد بی تفاوت می شود. بسیاری از افراد که اولین بار تریاک را
تجربه می کنند، نه تنها سرخوش نمی شوند ، بلکه حالشان بد می شود و تهوع و استفراغ
پیدا می کنند. مرفین تضعیف کننده دستگاه تنفسی است و این عمل را با اثر مستقیم بر
روی مرکز تنفسی در ساقه مغز اعمال می کند. در انسان ، مرگ در اثر زیادی مصرف تریاک
تقریباً همیشه به سبب ایست تنفسی است. تغییر در فشار خون ، ضربان قلب و گردش خون
مغز هم ممکن است ایجاد شود که در مقایسه با تغییرات تنفسی اهمیت زیادی ندارد. مرگ
ناگهانی با مصرف مقادیر ناچیزی از تریاک به سبب بوجود آمدن واکنشهای حساسیتی ، شوک
آنافیلاکتیک(16) و ورم ریه ها ممکن است اتفاق بیفتد. اثرات دیگر مرفین شامل تنگ شدن
مردمک چشم ، انقباض عضلات صاف ، مانند عضله رحم و مجاری صفراوی و یبوست است.
مسمومیت با تریاک:
مسمومیت با تریاک که بعد از مصرف مکرر آن اتفاق می افتد ، بصورت تغییرات خلقی ،
اختلالات روان تنی ، خواب آلودگی ، اختلال در تکلم و اختلال در حافظه و از بین رفتن
حضور ذهن ، خود را نشان می دهد. اگر مقدار تریاک خیلی زیاد باشد ، حیات شخص را به
مخاطره می اندازد که از علائم آن می توان به عدم پاسخ به تحریک دردناک ، اغماء ،
تنفس ضعیف ، سرد شدن بدن ، کاهش شدید فشار خون ، شوک و کند شدن ضربان قلب اشاره
کرد. مرگ معمولاً در اثر ایست تنفسی است. اصولاً در بیماری که با حالت اغماء ، تنگی
مردمک چشم و ضعف تنفسی به بیمارستان آورده می شود ، حتماً باید به مسمومیت با تریاک
و مشتقات آن مشکوک شد.
نشانه های بالینی قطع مصرف تریاک:
علائم قطع مرفین معمولاً در خلال شش تا هشت ساعت بعد از آخرین مصرف ، در کسی که یک
تا دو هفته بطور مداوم از تریاک استفاده نموده باشد، بوجود می آید. این علائم در
روز دوم و سوم به حداکثر میزان خود می رسد و در خلال هفت تا ده روز بتدریج کم می
شود. علائم قطع متادون معمولاً یک تا سه روز بعد از آخرین مصرف شروع شده و ده تا
چهارده روز کامل می شود. بعنوان یک اصل کلی ، موادی که طول مدت اثرشان کوتاه تر است
علائم قطع شدیدتر و کوتاه مدت تری ایجاد می کنند و آنهایی که طول مدت اثرشان طولانی
تر است ، علائم قطعشان خفیف تر و طولانی تر است. بسیاری از علائم قطع تریاک شبیه به
افزایش فعالیت دستگاه عصبی سمپاتیک در بدن است. علائم قطع تریاک عبارتند از: درد
عضلانی شدید ، استخوان درد ، اسهال شدید ، شکم درد ، آب ریزش بینی ، اشکریزش ، سیخ
شدن موهای بدن ، خمیازه کشیدن ، گشاد شدن مردمکهای چشم ، بالا رفتن فشار خون ، بالا
رفتن تعداد ضربان قلب ، به هم خوردن تنظیم سیستم حرارتی بدن که شامل تب هم می شود.
یک معتاد بندرت در اثر ترک اعتیاد می میرد ، مگر اینکه از قبل به یک بیماری شدید
جسمی مثل بیماری قلبی مبتلا باشد. حالتهایی مانند بیخوابی ، کند شدن تعداد ضربان
قلب ، تغییرات حرارت بدن و ویار شدید برای استفاده مجدد از تریاک ممکن است تا ماهها
بعد از قطع مصرف تریاک در بدن باقی بماند. علائم دیگر قطع تریاک شامل : بیقراری ،
تحریک پذیری شدید ، افسردگی ، لرزش اندامها ، ضعف شدید بدن ، تهوع و استفراغ است.
بیشتر علائمی که برای قطع تریاک ذکر شد ، حالتی شبیه به تصویر بالینی یک آنفلوانزا
می باشد.
درمان اعتیاد به تریاک:
برای درمان اعتیاد به تریاک علاوه بر درمان دارویی ، روان درمانی هم لازم است.
معمولاً افرادی که بطور دراز مدت به تریاک وابسته اند، بیشتر مناسب برای درمان
دارویی هستند ، ولی در مورد افرادی که مدت کوتاهی از از اعتیادشان می گذرد روان
درمانی موثرتر است. اساس درمان دارویی اعتیاد به تریاک ، بر سم زدایی تدریجی استوار
است. دارویی که برای سم زدایی تریاک بکار می رود، می بایست خصوصیات زیر را داشته
باشد: 1- طولانی اثر تر از تریاک باشد. 2- از راه خوراکی قابل استفاده باشد. 3- از
لحاظ شیمیایی به تریاک شبیه باشد. 4- بیمار را به خود جذب کند تا دیگر سراغ تریاک
نرود. در صورت دارا بودن این خصوصیات ، می توان دارو را آرام ، آرام کم کرده و آن
را قطع نمود. متادون یک داروی بسیار مناسب برای ترک اعتیاد به تریاک است. طول مدت
اثر متادون از 24 ساعت هم بیشتر است. اگرچه متادون هم خود یک داروی مخدر است و با
قطع آن بیمار دچار علائم قطع می شود ، اما کم کردن تدریجی آن از تریاک و هروئین
راحت تر است. اخیراً کلونیدین(17) که یک داروی ضد فشار خون است و روی دستگاه اعصاب
مرکزی اثر نموده و اثر سمپاتیک را کم می کند ، مورد استفاده قرار گرفته است. چون
کلونیدین از ترشح نور اپی نفرین جلو گیری می کند ، باعث می شود که علائم پرکاری
سمپاتیک که در اثر قطع تریاک ایجاد می شود ، بوجود نیاید. مزایای متادون این است که
: 1- شخص معتاد از کشیدن تریاک دست برمی دارد. 2- مصرف متادون یک کار قانونی و مجاز
است. 3- متادون سرخوشی کمی ایجاد می کند. 4- متادون بندرت باعث ایجاد چرت آلودگی و
یا افسردگی می شود. 5- مهمتر از همه اینکه متادون به شخص اجازه می دهد تا به فعالیت
های روزانه خود ادامه دهد و مرتکب کارهای خلاف برای بدست آوردن مواد مخدر نشود.
تنها زیان متادون این است که شخص به یک ماده مخدر که همان متادون باشد ، معتاد است
و تصور می شود که مزیت کلونیدین بر متادون ، مخدر نبودن کلونیدین است و شخص به آن
اعتیاد پیدا نمی کند. در حالی که ترک اعتیاد و سم زدایی تریاک از بدن بسادگی صورت
می گیرد ، اما بازگشت مجدد به اعتیاد با تریاک به طور قابل توجهی زیاد است.
گروه درمانی:
در این روش اشخاصی که برای ترک اعتیاد دور هم جمع می شوند ، همه دچار یک مشکل بنام
اعتیاد هستند. برای پیوستن به این گروه شخص باید انگیزه قوی برای ترک اعتیاد داشته
باشد. داشتن سرگرمی های سالم و ایجاد اعتماد به نفس از عوامل بسیار مهم در ترک
اعتیاد است. یکی از مسائل مهم که در کشور ما خانواده ها بایستی به آن خیلی توجه
نمایند ، دوستان فرد معتاد است. معاشرت با افراد معتاد خواه ناخواه شخص را به دام
اعتیاد می کشاند و بریدن از دوستان معتاد در ترک اعتیاد بسیار موثر است. روش مراکز
بازپروری معتادین هم اغلب بر گروه درمانی استوار است.
پی نوشت:
1- Papaver Somniferum
2- Alkaloid
3- Morphine
4- Heroin
5- Codeine
6- Hydromorphine
7- Meperidine
8- Methadone
9- Propoxiphene
10- Cafeine
11- Nicotine
12- Pyout
13- Enkephaline
14- Endorphine
15- Pentazocine
16- Anaphylactic Shock
17- Clonidine